فرهنگ امروز/ رضاکریمی: دو مستند ساخته شده از فردید در پایان سده چهاردهم هجری، همچنان اهمیت و اثرگذاری او در اندیشه معاصر را نشان می‌دهد. مستند «حیات شگفت انگیز فردید» برگرفته از کتاب علی میرسپاسی درباره فردید است و خود او هم تهیه کننده اثر و یکی از راویان آن است. این اثر، زندگی فردید را به چهار دوره ابتدایی، روشنفکری (همراهی با صادق هدایت و دیگران)، غرب زدگی (بعد از بازگشت از اروپا در دهه سی) و انقلاب (تا مرگ در سال ۷۳) تقسیم می‌کند و درباره هر دوره اطلاعات خوبی به دست می‌دهد.

در این سو، مستند تئوریسین خشونت (محصول سازمان اوج)، در یک بخش خود به این موضوع پرداخت که آیا واقعاً اتهام خشونت گرا بودن به فردید وارد است؟ ولی در کل به چند نکته مهم پرداخته بود که عبارتند از: مسئله غرب زدگی، شفاهی بودن فردید، جلال آل احمد، یهودیت، نظریه پردازی و فیلسوف بودن فردید، رابطه او با انقلاب، جدال با سروش.

مستند «حیات شگفت انگیز فردید» برگرفته از کتاب علی میرسپاسی درباره فردید است وخود او هم تهیه کننده اثر و یکی از راویان آن است. این اثر، زندگی فردید را به چهار دوره ابتدایی، روشنفکری (همراهی با صادق هدایت و دیگران)، غرب زدگی (بعد از بازگشت از اروپا در دهه سی) و انقلاب (تا مرگ در سال ۷۳) تقسیم می‌کند و درباره هر دوره اطلاعات خوبی به دست می‌دهد

در آن سو، در نگاه میرسپاسی، مسئله اتهام خشونت‌دغدغه نیست، بلکه هاله اسرارآمیز دور او محور است. منظور از شگفت انگیزی حیات فردید احتمالاً جذابیت کلام او در عین پراکنده سخنی و نیز تأثیرگذاری او بر اندیشمندان معاصر ایران در عین نافهمیده باقی ماندن بسیاری افکار اوست. چنانچه که مستند با این سخن مجری میزگرد تلویزیون سلطنتی به پایان می‌رسد که «متأسفم که بسیاری سخنان استاد را درک نکردم! …عالم او سوای عالم ماست».

کارگردان این اثر، بر میزگرد تلویزیونی قبل از انقلاب زیاد تأکید دارد و اثر خود را با این میزگرد پایان می‌دهد. در جایی نظریه «وَلایت / وِلایت» فردید در این برنامه با درسگفتار تلویزیونی او کنار هم تدوین شده است، شاید می‌خواهد تفاوت ولایت نزد فردید در زمان شاه با زمان ولایت فقیه را نشان دهد (شاید فرصت طلبی سیاسی اش را نشان دهد) که به نظرم این دو تفاوت اساسی پیدا نکردند و در هر دو گفتار فردید معتقد است که وَلایت باید باطن وِلایت باشد و بدون آن طاغوت است.

این مستند مانند مستند تئوریسین خشونت تلاش کرده آرا و افکار فردید را معرفی کند. در هر دو اثر استناد و ابهام زدایی وجود دارد. البته حیات شگفت انگیز از نظر هنری جذاب‌تر است و از امکانات مستندسازی مانند فیلم، نوشتار و نمودار و تدوین و فضاسازی بیشتر بهره برده است.

طبیعی است که راویان حیات شگفت انگیز با راویان تئوریسین خشونت که داخل کشور ساخته شده تفاوت دارد و منتقدان فردید در اینجا بیشترند هر چند در هر دو لزوماً همه راویان له یا علیه فردید نیستند. جالب اینجاست که راوی مشترک در هر دو اثر عبدالکریم سروش است!

سروش در تئوریسین خشونت از آرشیو سخن می‌گوید، ولی مقابل دوربین حیات شگفت انگیز می‌گوید فردید به اسلام هیچ ربطی نداشت و حتی به یک آیه قرآن استناد نکرده است! در حالی که در همین مستند دیده‌ایم که فردید طی یک نظرسنجی قبل از انقلاب، کتاب محبوبش کلام الله مجید را اعلام کرده است. او شاید قرآن تفسیر نمی‌کرد، ولی بسیاری واژگان قرآنی را کالبدشکافی کرد و جزو کلمات کلیدی اندیشه اش قرار داد.

سروش در تئوریسین خشونت از آرشیو سخن می‌گوید، ولی مقابل دوربین حیات شگفت انگیز می‌گوید فردید به اسلام هیچ ربطی نداشت و حتی به یک آیه قرآن استناد نکرده است!

در این اثر برخلاف مستند تئوریسین خشونت که با انزوا و غربت فردید تمام می‌شود، با نمایش برخی تصاویر و افراد نشان داده می‌شود که بخشی از جریان انقلابی راه فردید را ادامه دادند و حتی با پخش سخنرانی آیت الله خامنه ای در مورد تهاجم‌فرهنگی مدعی است ایشان هم از جریان فکری فردید متأثر است. ضمن غیرقابل انکار بودن نقش فردید در بخشی از انقلاب نمی‌توان انتساب نظریه تهاجم فرهنگی به فردید را با این حد از ارجاع پذیرفت. شاید بهتر بود به اثرگذاری غیرمستقیم فردید (از طریق ایجاد گفتمان غرب زدگی) اشاره می‌شد و بلکه بهتر بود موضوعاتی مانند مسئله الگوی اسلامی پیشرفت و تحول در علوم انسانی برای این ادعا بررسی می‌شد.

همیشه پرسش از فردید دشوار بوده است هم به دلیل اندیشه عمیق او، هم به دلیل شفاهی بودن اش و حتی به دلیل حواشی پیرامونش. اکنون ساخت دو مستند اندیشه‌ورزانه، یکی در داخل کشور و با نگاه انقلابی و دیگری خارج از کشور و با نگاه غیرانقلابی پاسخ این پرسش را راحت تر کرده است*.

*مستند حیات شگفت انگیز فردید به صورت رایگان قابل دانلود است ولی هنوز تئوریسین خشونت به اکران‌های خصوصی محدود شده است.

مهر